Tου Μιχάλη Μιχελή
Ήταν παραμονή του Ευαγγελισμού του 1969. Ένα μονοκινητήριο αεροσκάφος τύπου «Πάιπερ», στην πορεία του προς την Αθήνα, προερχόμενο από τη Ρόδο, χάθηκε στη Νότια Εύβοια. Το οδηγούσε ο νεαρός βιομήχανος, Γιάννης Σοφιανόπουλος, της εταιρείας ΧΡΩΠΕΙ. Οι μέρες περνούσαν και παρά τις έρευνες που γίνονταν από στεριά και αέρα, δεν έφερναν αποτελέσματα στην ανεύρεση του άτυχου πιλότου. Είχε βρεθεί το αεροσκάφος (στα 1500 μ, σε μια πλαγιά του όρους Όχη) και ίχνη αίματος στο καντράν του. Προφανώς τραυματίστηκε ο Σοφιανόπουλος, στη προσπάθειά του να κάνει αναγκαστική προσγείωση. Στη συνέχεια προσπάθησε απεγνωσμένα να βρει κάπου καταφύγιο. Για να επισπευτεί η αναζήτηση, η οικογένεια του 34χρονου επιχειρηματία, έβαλε (το μυθικό για την εποχή εκείνη), χρηματικό εύρετρο του ενός εκατομ. δρχ.
Τελικά μαζί με το πτώμα που επισημάνθηκε, αποκαλύφθηκε και κάτι εντυπωσιακό, για τον πολιτιστικό θησαυρό της χώρας μας. Μια άγνωστη στους περισσότερους γλώσσα, που μιλούσαν σ’ ένα χωριό του Κάβο Ντόρο (στη νοτιοδυτική πλευρά της Όχη), στην Αντιά. Στην προσπάθειά τους δηλαδή να συνεννοηθούν οι κάτοικοι στην αναζήτηση (μέσα στα φαράγγια και στις πλαγιές), χρησιμοποιούσαν «τη γλώσσα των σφυριγμάτων». Δηλαδή βγάζοντας αριστοτεχνικά αλλεπάλληλους διαφορετικούς σφυριχτούς ήχους, έστελναν ένα κατανοητό μήνυμα και βάσει αυτού, έπαιρναν την σφυριχτή απάντηση.
Το γεγονός αυτό, έβαλε τη «γλώσσα της Αντιάς», μέσα στην παγκόσμια γλωσσολογική έρευνα, που εξετάζει τις αιτίες, που οδηγούν κάποιους να «μιλούν» αυτή την παράξενη λαλιά. Σημειωτέον ότι σε παγκόσμιο επίπεδο, η «γλώσσα των σφυριγμάτων», είναι επιδεξιότητα, απλωμένη στις πέντε ηπείρους και χρησιμοποιούμενη σε περισσότερους από 30 χωριά, που έχουν χαρακτηριστεί ως ιδιάζοντες τόποι, της παγκόσμιας γλωσσικής βιοποικιλότητας.
Στην Ευρώπη, τη γλώσσα αυτή τη συναντάμε στα Κανάρια νησιά, στα Πυρηναία και στην Αντιά. Παρόμοια γλώσσα έχουν κι σ’ ένα χωριό της ορεινής Τραπεζούντας, στο Κούσκοϊ (στο χωριό των «πουλιών»), όπως επίσης στο Μεξικό, στην Αλάσκα, στο Νεπάλ κλπ..
Αυτό λοιπόν που παρατηρείται, σε μια πρώτη ανίχνευση των λόγων, που κάποιοι μιλάνε μέσα από σφυρίγματα, είναι ότι οι εν λόγω χρήστες, είναι κάτοικοι σ’ απομονωμένα χωριά, που περιβάλλονται από ψηλά βουνά. Τ’ ορεινό ανάγλυφο λοιπόν του εδάφους και ο δυνατός αέρας που φυσά στα μέρη αυτά, σπρώχνει μακριά από την ακοή του παραλήπτη, το μήνυμα που του στέλνεται, μέσα από την κλασική συνταγή της ομιλίας. Γι’ αυτό κι επινοήθηκε αυτός ο τρόπος, με τα διαπεραστικά ηχητικά σήματα (που φτάνουν πολύ μακρύτερα ) κι είναι τρόπο τινά, ένας αυτόχθων κώδικας «τύπου μορς». Δηλαδή οι άνθρωποι, έψαξαν ευνοϊκούς χώρους (φυσικές χοάνες αέρα), που είναι συνήθως οι ρεματιές, τα υψώματα, τα ξέφωτα, για να σφυρίξουν τα μηνύματά τους, χρησιμοποιώντας είτε τα δάχτυλά τους (ως υποβοηθητικό μέσον) ή διάφορα όργανα, όπως το βούκινο, τα καλάμια, τα φύλλα κλπ.
Το παράδοξο όμως είναι, ότι παρατηρείται σε αρκετές περιπτώσεις, μια ομοιότητα των ηχητικών (σφυριχτών) σημάτων, από τους χρήστες όλων εκείνων των περιοχών του κόσμου, που συνεννοούνται μ’ αυτό τον τρόπο. Κι αυτό επισημαίνεται κυρίως, όταν «μεταφράζονται» σφυριχτά, οι λέξεις που έχουν περισσότερα φωνήεντα, από σύμφωνα. Έχει γίνει ειδική μελέτη κι έχουν αναλυθεί τα σφυρίγματα από τον φασματογράφο, για να καταγραφεί η γραμματική σύνθεση από τα φωνήεντα και τα σύμφωνα. Δηλαδή, η ραχοκοκαλιά της σφυριχτής λέξης (τα 2-5 φωνήεντα), φτιάχνουν το ηχόχρωμα του μηνύματος. Ανεβαίνουν οι τόνοι στις λέξεις με τα περισσότερα φωνήεντα (των συμφώνων), ενώ χαμηλώνουν (οι τόνοι), όταν τα σύμφωνα υπερτερούν.
Το ερώτημα που τίθεται είναι, μήπως τα σφυρίγματα είναι απομεινάρια μιας παλιάς επικοινωνίας, που κάποτε ήταν περισσότερο διαδεδομένη και με την πάροδο του χρόνου απομονώθηκε, μόνο σε ορισμένα μέρη θύλακες, της «σφυριχτής διαλέκτου»; Δηλαδή μήπως το σφύριγμα, μιμούμενο των πουλιών το κελάηδημα, είναι η απόπειρα να βρεθεί, μια κρυφή γλώσσα, μια ηχητική διάλεκτος, ένας δυσκολοδιάκριτος τρόπος επικοινωνίας, ώστε να μην γίνεται αντιληπτός ο ομιλών, στους ανεπιθύμητους ακροατές, ακόμη και σε κοντινές αποστάσεις;
Η ιστορία της επικοινωνίας μέσω σφυριγμάτων, λένε διάφορες μελέτες, φτάνουν μέχρι τον Τρωικό πόλεμο κι ίσως παλαιότερα απ’ αυτόν. Το σφύριγμα ήταν πολύ προσφιλές στους αρχαίους λαούς και πέρα από την κλασική πρωτόλεια σφυρικτή επίκληση «τύπου ποιμένα», ήταν μια κλειστή μυστική γλώσσα, που λίγοι τη γνώριζαν σ’ όλη της την έκταση.
Η εμπειρική αυτή επικοινωνιακή παιδεία, γίνονταν πολυπλοκότερη με το χρόνο και η μικρή (αρχική) διάρκεια των μηνυμάτων, έφτασε στο σημείο να γίνει προς τα ωριμότερα χρόνια του ανθρώπου, μακρά συνομιλία, κρατώντας πάντα παραδοσιακούς σταθερούς κανόνες στα σφυρίγματα. Γιατί στη σφυριχτή γλώσσα, δεν επιτρέπονται οι αυτοσχεδιασμοί, καθ’ ότι μπερδεύεται ο άλλος, στη κατανόηση του μηνύματος.
Εξ αιτίας λοιπόν της προφορικής παράδοσής στην εκμάθηση της, χάθηκε τούτη η γλώσσα στα περισσότερα μέρη, όταν εγκαταλείφτηκε η ανάγκη της επικοινωνίας τέτοιου τύπου, λόγω του μαρασμού των απομονωμένων μικρών οικισμών και την μετεγκατάσταση του αγροτικού πληθυσμού, σε μεγαλύτερα χωριά. Στα νέα λοιπόν δεδομένα (των αγροτικών κέντρων), τα σφυρίγματα επιβίωσαν, μόνο σε ιδιάζουσες καταστάσεις μυστικών συνεννοήσεων. Δηλαδή, ήταν δυσνόητα σε όποιον δεν ήταν μέσα στην κλίκα εκείνων, που ζούσαν με τους ξεχωριστούς τους δικούς τους τρόπους, κυρίως σε καθεστώς παρανομίας. Γι’ αυτό και οι πειρατές, όπως και οι ληστές, είχαν τη δική τους σφυριχτή διάλεκτο. Στην Κούβα οι «Νανίγκιος» μια θρησκευτικού προσδιορισμού επαναστατική ομάδα, χρησιμοποίησε τα επικοινωνιακά σφυρίγματα, την εποχή της ανεξαρτησίας από τους Ισπανούς. (Σήμερα η παλιά αυτή παράδοση, καταγράφεται στο μεγάλο Καρναβάλι της Αβάνας).
Η σφυριχτή γλώσσα, χρησιμοποιήθηκε και σε περιόδους πολέμου, όπως στο δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο από την γαλλική αντίσταση, ενώ έχουμε μαρτυρίες και για την περίοδο του ελληνικού εμφυλίου, ότι σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, χρησιμοποιήθηκε από τους αντάρτες, ως μεταφορά μηνύματος.
Δηλαδή κοινωνιολογικά, αν θέλουμε να κάνουμε ένα διαχωρισμό, οι «σφιριχτράκηδες», χωρίζονταν στους επικοινωνιακά ανοικτούς (λόγω ορεινού όγκου, αέρα κλπ.) και στους εσωστρεφείς, που μαθαίνουν τη σφυριχτή γλώσσα, για να την έχουν ως επικοινωνιακό μέσον, στις κρυφές δουλειές τους.
Από τεχνικής πλευράς, η σφυριχτή γλώσσα, βρίσκεται σε παράλληλη διαδρομή, με την τοπική ομιλουμένη διάλεκτο. Δηλαδή οι σφυριχτοί τονισμοί και τα ανεβοκατεβάσματα των σφυριγμάτων, ακολουθούν τον τονικό χαρακτήρα της παραδοσιακής γλώσσας. ΟΙ μέθοδοι που χρησιμοποιούνται μπορούν να καταγραφούν σε τριών ειδών:
- Στο γλωσσικό σφύριγμα. Δηλαδή το δίπλωμα της γλώσσας και την φυγή του αέρα διαμέσου της.
- Το διχειλικό σφύριγμα (στενεύοντας τα δυό χείλη κι αφήνοντας τον αέρα από μια μικρή οπή).
- Το σφύριγμα με τη χρησιμοποίηση δυό ή και των πέντε δαχτύλων, στο στόμα ( με παλλόμενη παλάμη ή σταθερά δάκτυλα).
- Υπάρχει ακόμη ένα σφύριγμα διαπεραστικό (συνεχές), που είναι μάλλον προειδοποιητικό και δεν εντάσσεται στη σφυριχτή γλώσσα.
Στα Κανάρια Νησιά, (στο νησίa La Comera και El Hierro), η σφυριχτή γλώσσα έχει ενταχθεί σε προγράμματα της UNESCO, από το 2009. Με τον κίνδυνο να εκλείψει η συγκεκριμένη σφυριχτή επικοινωνία, η κυβέρνηση έδωσε έμφαση στην πολιτιστική τοπικότητα των δυό νησιών και πρόσφερε τη δυνατότητα να μελετηθεί η γλώσσα και να εκπαιδευτεί σε νεώτερους, πριν εκλείψουν οριστικά οι εναπομείναντες χρήστες της.
Το θέμα είναι ότι στη χώρα μας, η περιοχή της Αντιάς και οι εναπομείναντες ελάχιστοι παλιοί κάτοικοι, που ξέρουν να μιλούν μ’ αυτό τον τρόπο, δεν έχουν γίνει πεδίον ουσιαστικής μελέτης (πλην τριών ντοκιμαντέρ) (*) κι ούτε φυσικά, έχει προωθηθεί η γλωσσική κληρονομιά του χωριού, σε προγράμματα της UNESCO. Έτσι δυστυχώς οι «σφυριές» της Αντιάς, είναι στη φάση της εξαφάνισης. Ο καφετζής της Αντιάς, ο Παναγιώτης Κεφάλας, έφυγε πλέον από τη ζωή ετούτη. Αυτός ήταν η ψυχή των σφυριχτάδων της περιοχής. Η μόνη αναγνώριση που του έτυχε, ήταν όταν το έμαθε κάποτε ο Χρήστος Λαμπράκης κι οργάνωσε στο Μέγαρο Μουσικής μια βραδιά, παρουσίασης του σφυριχτού θησαυρού της Αντιάς, με πρωταγωνιστή τον Π. Κεφάλα.
Και δυο λόγια για την Αντιά
Τ’ όνομά της προέρχεται από την «αντιά», που είναι ένα ξύλινο εργαλείο, για την ύφανση. Λέγεται ότι τα παλιά χρόνια, ξέρανε καλά τη δουλειά κι έφτιαχναν από τα δένδρα της περιοχής καλά τέτοια κομμάτια, γι’ αυτό και πήρε το χωριό το συγκριμένο όνομα.
Ο αρχικός οικισμός, ήταν ψηλότερα στην Όχη, στη θέση Καρυές (στα 900 μ.) κι αργότερα το 19ο αιώνα, πήγαν χαμηλότερα στο λεγόμενο Κατοχώρι. Όμως κι εκεί δεν μπόρεσαν να σταθούν, από το δυνατό βοριά που φυσά στο Κάβο Ντόρο, γι’ αυτό και όσοι απέμειναν από τους συγχωριανούς, μετά τον πόλεμο, βρήκαν τη ρεματιά στη σημερινή θέση της Αντιάς. Τώρα το χωριό έχει καμιά 30αριά κατοίκους κι είναι αραιοκατοικημένο. Για να το επισκεφτείς, υπάρχει πλέον καλός δρόμος από την Κάρυστο.
Στο χωριό ακούς ιστορίες διαφορετικές, για την παράδοση των σφυριγμάτων, που οι παλαιότεροι τα λέγανε «σφυριές». Μπλέκουνε οι μύθοι, με τη γεωγραφία και την ιστορία και βγαίνει μια ξεχωριστή υπερηφάνεια, ότι σε τούτο τον τόπο, η καταγωγή των κατοίκων φτάνει πολύ μακριά, μέχρι τον καιρό των Περσικών πολέμων.
ΟΙ Πέρσες, φεύγοντας από τον Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα, άφησαν ένα πλοίο τους στον Καφηρέα, για να επιβλέψει την υποχώρηση και τη φυγή τους προς το Αιγαίο. Όμως ήρθε σφοδρή θαλασσοταραχή και το πλοίο έσπασε στα βράχια. Οι ναύτες, που ήταν Έλληνες επιταγμένοι από τους Πέρσες, ανέβηκαν στο βουνό και ξέμειναν εκεί ξεχασμένοι. Έγιναν κτηνοτρόφοι, φτιάξανε με τα χρόνια φαμίλιες και ρίζωσαν στον τόπο. Αργότερα η Κάρυστος και όλη η περιοχή γύρω απ’ αυτήν, γέμισε Αρβανίτες. Δύσκολοι άνθρωποι, πεισματάρηδες και τσαμπουκάδες. Για να τους ξεφεύγουν λοιπόν οι ντόπιοι, σφύριζαν από τα κορφοβούνια στις πλαγιές και προειδοποιούσαν τους δικούς τους.
«Βλέπεις τίποτες…» ♫ ♪ ♫
«Τη σάρα, τη μάρα και το κακό συναπάντημα». ♫ ♪ ♫ ♪ ♪ ♫ ♫
Υπενθύμιση:
Εφ’ όσον ο κόσμος δραστηριοποιείται για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, εφ’ όσον τα πολιτιστικά κληροδοτήματα στον τόπο αυτό, δεν είναι μόνο η ιστορία και τ’ αρχαία μνημειακά κειμήλια, αλλά και η ζωντανή μας παράδοση, ίσως είναι καιρός, να δούμε με περισσή φροντίδα, την ανάγκη να διαφυλαχτεί η παρουσία τέτοιων μοναδικών γλωσσικών μας κειμηλίων.
Μια αξιόλογη λοιπόν διεθνής προσπάθεια, είναι η πρωτοβουλία για τη διατήρηση της γλώσσας των σφυριγμάτων σ’ όλο τον κόσμο.http://www.lemondesiffle.free.fr/index.htm
Για το Κουσκόι της Τουρκίας:
Για την Σίλμπο Γκομέρο των Καναρίων νήσων:
Για την Αντιά:
Σημειώσεις: (*) Τα στοιχεία του κειμένου, είναι από το ρεπορτάζ που είχα κάνει το 1985, για ένα ντοκιμαντέρ αυστραλιανής παραγωγής, που δυστυχώς έχω χάσει την κόπια, γιατί κάηκε με το κτίριο της ταινιοθήκης Αθηνών (αρχές ’90).
Απ’ ότι γνωρίζω, υπάρχουν δυό ακόμη μικρού μήκους ταινίες, για την Αντιά.
1980. Του Σταύρου Ιωάννου. 2010 Κατερίνας Ζούλα.
Το κείμενο αφιερώνεται, για την παγκόσμια μέρα στοχασμού ( 21 Φεβρουαρίου) και υπενθύμισης των γλωσσών που χάνονται.
Μιχάλης Μιχελής
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου